|
سال هاست که در کشور ما بین سنت و مدرنیته جدال است و هیچ یک نتوانسته
آن دیگری را از میدان به در کند. ظهور این دو پهلوان در میدان، جامعه ما
را به تلفیق دو قشر اجتماعی تبدیل نموده است، گروهی که دل در گرو سنت
دارد و دیگری که دل داده تجدد شده اند، در این میان همیشه گروه هایی
خواهان آشتی این دو بوده و هستند. این ناجیان جدال اجتماعی ما، برای دست
یازیدن به آرمان خود حیلت های فراوان افکنده اند و آزمون ها از سر نهاده
اند. اما تلاش انبوهی از اینان، جز مضحکه کردن خود و سرگردانی گروهی چیزی
به همیان اینان ننهاده است.
مناسک آیینی یکی از جلوه های سنت در جوامع هستند. لذا آنان که می
خواهند چهره سنتی این جامعه را مدرن نمایند، این آداب مذهبی را وسیله
مناسبی برای تحقق اهداف خویش می یابند. به همین سبب بارها این رسومات
سنتی از جهات مختلف بزک شده تا شاید در عین سنتی بودن، ما نیز مدرن شویم.
استفاده ازبرخی تجهیزات در عزاداری ها از مصادیق این مدرنیزاسیون ظاهری
می باشد که می توان استفاده از سازهای غربی و انواع سیستم های صوتی را به
عنوان نمونه نام برد. ابزارآلات مدرن تنها رنگ و لعابی نیست که به تغییر
شکل عزاداری های ما مدد می رساند، بلکه انواع سبک ها و و روش های شعری و
موسیقیایی نیز دست در دست این آلات داده تا از دل این سنت چند صد ساله ما
پدیده هایی مثل مداحی پاپ و شوهای مذهبی بیرون بیاید.
اما در این میان همیشه کسانی ظهور می کنند که به جای استفاده های
نابجا، همنشینی هایی را تدارک می بینند که رشد و بالندگی و فربهی فرهنگ
ما را نتیجه خواهد داد. اجرای کنسرت هلال کاروان، که با ابتکار مؤسسه
فرهنگی فدک و با همکاری معاونت هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی توسط
سعید ذهنی ساخته شد یک نمونه موفق از هم آوایی سنت و تجدد بود که از
تاریخ 29 بهمن تا 4 اسفندماه سال گذشته در تالار وحدت اجرا شد. این بار
سازهای ارکستر سمفوینک به جای این که به خیابان ها بیایند و همراه سینه و
زنجیرزنان ما، نگه دار ریتم هایی باشند که سال هاست ضربان قلب های جوانان
حسینی ما و هق هق پیران عزادار، به نیکی بوده است، میهمان مداحانی بودند
که رفته اند تا به میزبان خویش بیاموزند که چگونه سازها نیز در عزای حسین
مرثیه می سرایند.
کنسرت هلال کاروان یک پروگرام میوزیک (موسیقی برنامه ای) متشکل از 52
نوازنده سازهای کلاسیک غربی و 35 نفر گروه کر، در کنار 6 نوازنده دف و یک
تکخوان آواز ایرانی و همراهی همه این ها با گروه 9 نفره مداحان و یک قاری
قرآن بود که باعث شد با کاری موسیقیایی با ترکیب موسیقی ایرانی و عربی و
کلاسیک غربی مواجه باشیم که داستان عاشورا را با زبان ساز برای همه با هر
فرهنگ و زبانی روایت می نماید.
سعید ذهنی در این موسیقی توصیفی به روایت داستان عاشورا، در 5 قطعه با
نام های قافله، حر، عطش، علمدار و وداع می پردازد. قطعه قافله، حکایت حج
ناتمام امام حسین (ع) و ماجرای ترور ایشان و حرکت به سمت کوفه است که با
صدای لبیک که تداعی کننده فضای حج در سالن است، آغاز می شود و با رسیدن
خبر مسلم بن عقیل پایان می پذیرد.
قطعه حر، داستان برخورد سپاه امام با لشکر ابن زیاد به فرماندهی حر بن
یزید ریاحی است که در پایان حکایت آزادگی حر را این بار نه از زبان مرثیه
سرایان که از زبان آرشه ویولن سل و پنجه های نوازندگان سازهای مدرن می
شنویم.
گروه کر در خط سوپرانو و التو، لالایی برای حضرت علی اصغر(ع) می خواند
تا «عطش» اشک های مادران سالن را برای این کودک شش ماهه جاری کند و بعد
موسیقی به نقاشی پرده رشادت قاسم به کمک سازهای بادی در مایه چهارگاه می
پردازد تا فضای سالن رنگ حماسه به خود گیرد. حکایت سقای دشت کربلا در
پرده چهارم با نام «علمدار» نقش می بندد و در پایان قطعه «وداع»، وداع
جانگداز حضرت زینب (س) را با برادر و شهادت او را روایت می کند تا همه از
این مجلس بهره تمام ببرند.
مؤسسه فدک با این کار ترکیبی، از خط آوازی کلاسیک در قالب گروه کر، که
از چهار گروه صدایی سوپرانو، آلتو، تنور و باس تشکیل شده، و یک خط تک
خوان آواز سنتی و 9 نفر مداح، توانست یک کار نو در عرصه موسیقی آیینی ما
به جامعه ارائه دهد تا در محرم امسال بر خلاف سال های گذشته که در ایام
ماه های سوگواری سالن های موسیقی تعطیل می باشد هم موسیقی را به خدمت سنت
های مذهبی به درستی درآورد و هم دو طیف متفاوت از مردم را در کنار هم به
تالار وحدت بکشاند. دسته ای که تعلقات مذهبی دارد و کم تر گذرش به سالن
کنسرت می افتد و حال در ایام عزاداری به تماشای کنسرت نشسته است و دسته
دیگر که کم تر گذرش به هیأت ها برای شنیدن مداحی ها می افتد و حال در یک
فضای مدرن و بر روی صندلی به شنیدن همان مرثیه ها نشسته است.
هرچند که در قبل از اجرا، طرح چنین موضوعاتی شاید نامعقول بنماید و آن
را در جرگه همان ترکیبات نامتجانس بنشاند، مانند قرار گرفتن یک مداح در
بین انبوهی از سازها و در روی سن در کنار گروه کر و ... اما اقدامات
اصولی که از طرف یک نهاد فرهنگی با آگاهی و برنامه ریزی صورت گیرد، نتیجه
ای جز رشد و بالندگی فرهنگی به بار نخواهد آورد. معاونت فرهنگی وزارت
ارشاد قبل از این طرح، دو برنامه دیگر در همین حوزه انجام داد، یکی «رسول
عشق و امید» به رهبری آقای چکناواریان و یکی هم کار اخیر آقای مجید
انتظامی بود که همه نشان از امکان اجرای برنامه های فرهنگی دارد که هم
حاوی خواسته های جامعه کنونی و هم پایبندی به سنت ها و ارزش های اسلامی و
ایرانی ماست.
و حال انتظار می رود نهادهای مسئول ما در عین حال که برنامه های
فرهنگی در جهت زدودن مناسک و آداب آیینی و سنتی ما از اضافاتی که بعضاً
باعث استحاله و تهی شدن آن ها می شود، طرح و اجرا می کنند که البته باید
با روش های فرهنگی صورت گیرد نه برخوردهای بازدارنده اجتماعی به طرح و
اجرای هر چه بیشتر برنامه هایی بپردازند که با تمایلات انسان امروزی
همخوانی بیشتری داشته باشد تا با این ترفند بتوان در عین مقابله با هجوم
آداب غیر بومی، به حفظ ارزش های دینی و ملی خود در یک بستر سالم بپردازیم.
ارکستر هلال کاروان با اجرای نوازندگان ارکستر سمفونیک تهران، گروه کر
به رهبری رازمیک اوهانیان، و مداحان گروه نغمه سرایان عاشورایی به
سرپرستی محمد سراج به آهنگسازی سعید ذهنی از تاریخ 29 بهمن تا 4 اسفند
1386در تالار وحدت اجرا شد.
سعید ذهنی آهنگساز این اثر که سرپرستی این ارکستر، اولین کار او در
کسوت رهبر ارکستر می باشد، 20 سال است که در حوزه موسیقی دراماتیک فعال
است. اکثر برنامه هایی که او مشارکت داشته، دارای مضامین دینی و عاشورایی
بوده است.
طرح اجرای چنین کاری توسط مؤسسه فرهنگی فدک به سعید ذهنی پیشنهاد
گردید و وی پس از مطالعه مستندات تاریخی اقدام به نوشتن این اثر نمود.
مؤسسه فرهنگی فدک به طور تخصصی در حوزه تئاتر فعال است که در کارنامه
خود تئاتر موفق خورشید کاروان با سابقه ای 17 ساله را دارد. نکته خاص
هلال کاروان، حضور قاری بین المللی قرآن، آقای فرید فیاض بود که در هنگام
تلاوت، تعدادی از نوازندگان ویولن او را همراهی می کردند و همچنین
استفاده از نوحه های قدیمی که توسط گروه نغمه سرایان عاشورایی به همراه
گروه کر در این اجرا جلب توجه می نمود.
در میان انبوه کسانی که از این کار دیدن کردند، از افرادی چون سرلشکر
سید حسن فیروزآبادی، دکتر احمد توکلی، لطف الله فروزنده، الیاس نادران،
لوریس چکناواریان، دکتر محمد اصفهانی، دکتر عبدالحسین مختاباد، مصطفی
کمال پورتراب و حاج حسن خلج می توان نام برد.
در این کار خانواده های مذهبی و غیر مذهبی ادغام شده بودند
درراستای اعتلای پرچم حسینی باید از هر وسیله مناسب استفاده نمود/گفتگو
با آقای محمد منصور یونسی از جمع نغمه سرایان عاشورایی
شما که خود سهم بسزایی در تشکیل گروه «نغمه سرایان عاشورایی» دارید،
چه تفاوت هایی را در فرم و محتوای کنسرت «هلال کاروان»، با نمونه های
مشابه، برجسته می دانید؟
تفاوت این کار در این بود که اثر حاضر، تلفیق چند گروه و هنرمند بود
به این معنا که از گروه ارکستر سمفونیک به عنوان نوازنده و آشنا به
دستگاه موسیقی استفاد ه شد، و گروه دیگر مداحان بودند که تلفیق هر دو،
کار زیبائی را نشان می داد و در کنار این، استفاده از قاری قرآن و بحث
قرآن بود که تلفیق هر سه، این برنامه را از برنامه های دیگر متفاوت می
کرد، به این معنا که اگر در برنامه های قبلی مثل خورشید کاروان، پنجره
فولاد یا نمایش های دیگر عمدتاً خانواده های مذهبی شرکت می کردند، در این
کار، خانواده های مذهبی و غیرمذهبی ادغام شده بودند. تفاوت دیگر که خود
نوعی حسن است، این است که حرکت امام حسین(ع) نقطه اشتراک همه این نوازنده
هاو مداحان بود. و قرائت قرآن نیز کاری نوین بود. این سه گروه (قاری قرآن،
مداحان و نوازنده ها) که حدودا یکصد نفر بودند، همه می خواستند یک کلام
فریاد بزنند و آن هم امام حسین (ع) بود که زیبائی کار همین اشتراک و وحدت
بین سه گروه بود.
چگونه به این نتیجه رسیدید که تلفیق مداحی و ارکستر موفق آمیز است ؟
در هلال کاروان، هر کس از هنر و توانمندی خود در جایگاه خودش استفاده
کرد و اگر هدف مشترکی باشد این کار زیبا می شود. بحث امام حسین (ع) یک
بحث بین المللی است و فقط متعلق به مسلمانان و شیعیان نیست، بسیاری به
امام حسین (ع) اعتقاد دارند و شاید مسلمان نباشند و ما به این اعتقاد
داریم تمام موجودات برای امام حسین (ع) گریه می کنند و تسبیح خدا را می
گویند و اگر با این دید به بحث امام حسین (ع) نگاه کنیم آلات موسیقی هم
به نوعی برای امام حسین (ع) روضه می خوانند که کار زیبا و بدیعی بود. ما
مخاطبین خارجی هم داشتیم که به دین اسلام مشرف شده بودند و با توجه به
این که از زبان فارسی چیزی متوجه نمی شدند، ولی نوازندگی های گروه، ایشان
را تحت تأثیر قرار می داد، چرا که زبان موسیقی زبانی جهانی است.
گفتگو با آقای حمید فرجــی یکی از مـداحـان حاضــر در کنسرت هلال
کاروان ویکی از شاعران این اثر
• بازتاب حضور شما و نوع رابطه جنابعالی با همکاران و مداحان در
ارکستر سمفونیک چگونه بود؟
ـ دو بازتاب کلی داشت. نخست، یکی از دوستانم که یکی از بزرگترین
شاعران مذهبی محسوب می شود، این کار را دیده بود و بسیار استقبال کرد. من
شاهد بودم که دیدگاه منفی وجود نداشت و انعکاس این کنسرت در بین دوستان
بسیار مثبت بود.در ابتدا دوستان مذهبی و مداحان و حتی خانواده ام به این
قضیه تن در نمی دادند که موسیقی با مداحی ادغام شود ولی وقتی کار را
دیدند خیلی مثبت به این قضیه نگاه کردند، حتی افراد خانواده من پنج بار
آمدند و این کار را دیدند و خیلی ابراز علاقه کردند.
• ابتدا که این پیشنهاد مطرح شد، تعجب نکردید موسیقی و مداحی به چه
صورت می توانند ادغام شوند؟
ـ نخست با آقای سراج برای شنیدن موضوع و اشعار خدمت آقای فرضی رسیدم و
واقعا تجب کردم، اما وقتی که کار را شنیدم اصلا یک چیز دیگری بود و در
هنگام شنیدن، همه ابهامات برطرف شد. حتی در قطعه حضرت علی اصغر که لطف
سیدالشهداء(ع) بود. من شعرش را گفتم و یادم هست که ما اول موسیقی را
شنیدیم. گفتند چنین شعری می خواستیم و من گفتم موسیقی را بشنوم و بعد
دقیقا دو سه دفعه این قطعه را گوش دادم دقیقا خود این قطعه رهنمون شعر شد.
• چگونه به این نتیجه رسیدید که تلفیق مداحی و ارکستر موفق آمیز بوده
است؟
ـ ما در پی رسالت مان هستیم. اعتقاد من این است که خواننده در راستای
اعتلای پرچمی به نام پرچم عزای سیدالشهداء باید قدم بردارد و اگر قرار
است در راستای اعتلای این پرچم قدم بردارد باید از همه وسایل در راستای
این اهداف استفاده کند و این کار با توجه به این که قشر خاصی از مردم را
بر وادی روضه سیدالشهداء کشاند و به سالن آورد و قشر موسیقی دان را کاملا
با روضه سیدالشهداء واقف کرد قابل توجه بود تا حدی که پر شدن طبقه های
دوم و سوم سالن تالار وحدت کم سابقه بود.
• ده قطعه موسیقی عاشورایی تولید شد
با برنامه ریزی صورت گرفته در مرکز موسیقی و سرود صدا و سیما، ده قطعه
جدید موسیقیایی تولید شد.
در تولید این آثار از اشعار بزرگانی چون مشفق کاشانی، سهیل محمودی،
علیرضا قزوه، محمد ضیاء قاسمی استفاده شده است.
سوگ حسین، علمدار کربلا، خاک شهیدان، ناله های نینوا به خوانندگی سعید
خوانساری و آهنگسازی بهنام خدارحمی به ترتیب بر اساس اشعاری از علیرضا
قزوه، مشفق کاشانی، دکتر فؤاد کرمانی و عباس سجادی؛ زلال کوثر با ساختار
آکاپلا با خوانندگی گروه کر به آهنگسازی علی تفرشی و شعر سهیل محمدی؛ دو
بال سرخ به آهنگسازی شهریار فریوسفی و شعری از محمد ضیاء قاسمی؛ قطعه
زنجیر ناله به خوانندگی نادر اسماعیل زاده و آهنگسازی حسن فراهانی و شعر
حسن قدرت آبادی، و اثر شب عاشورایی به آهنگسازی میلاد موحدی از جمله
تولیدات جدید مرکز موسیقی و سرود صدا و سیما هستند.
• در جشنواره تئاتر فجر محسن نامجو با قطعه عاشورایی آمد
جدیدترین قطعه محسن نامجو با مضمون عاشورا برای جشنواره بیست و ششم
تئاتر فجر تنظیم و آماد ه شد.
این قطعه که با نگرشی جدید به مضمون عاشورا و با نگاهی تراژیک در سال
1375 ساخته شده بود، برای پخش در بخشی از نمایش «سمفونی بیداری» در بیست
و ششمین جشنواره تئاتر فجر، با مشارکت «محسن نامجو» و «علی جافری» به
صورت مجدد تنظیم شد.
شعر و ملودی این آهنگ متعلق به نامجوست و او این قطعه را پس از ده سال
مجددا با تنظیم جدیدی آماده کرده است.
• روایت ساخت قطعه «نینوا» از زبان «حسین علیزاده»
محبوبیت قطعه «نینوا» در زمان انتشارش فروش بالایی را برای آن رقم زد،
که برای یک آلبوم موسیقی در ایران بعد از انقلاب تا آن زمان بی سابقه بود.
برخی کارشناسان میزان محبوبیت این قطعه را با قطعه «ای ایران» روح الله
خالقی برابر دانسته اند.
حسین علیزاده، آهنگساز و نوازنده چیره دست تار، در یادآوری چگونگی
ساخت قطعه مشهور «نینوا» گفت:
من بچه خیابان خیام هستم و یکی از سرگرمی های ما بچه ها در آن موقع
راه اندازی دسته بود. من نمی خواهم تبلیغ وابستگی مذهبی کنم ولی همیشه
اسمم را دوست داشتم و از آن جایی که من در روز عاشورا متولد شده ام،
مادرم اسمم را حسین گذاشته و «علی زاده» هم هستم!
من از موضع یک متخصص موسیقی می گویم که با نینوا بیشتر، بعد از انقلاب
و اول انقلاب آشنا شدم و برایم اسم بسیار زیبایی بود. خیلی ها تفاسیر
مختلفی راجع به نینوا کردند و این قطعه را برای خودشان دانستند.
وی افزود: نینوا آن واژه ای است که ما همه حس ها را می توانیم درباره
آن داشته باشیم. اگر می خواهند موضوع و حس مبارزه امام حسین(ع) را به آن
اطلاق کنند، من افتخار می کنم.
این آهنگساز در خصوص این که برخی این قطعه را به جای نینوا، «نی نوا»
اطلاق می کنند، اظهار داشت: «نینوا» اسم زیبایی است که یک معنای چند بعدی
می توان به آن داد. هم «نینوا»ست هم «نوای نی»، و هم قطعه ای که این نی
می نوازد در دستگاه نواست. به همین جهت نینوا یک قطعه ملی شد و هر کس با
هر عقیده ای با این قطعه ارتباط برقرار کرد.
وی ادامه داد: من دوستان بسیار زیادی با عقاید مختلف با این قطعه پیدا
کردم و خود نیز مدیون قطعه نینوا هستم که در یک زمانی در ذهن من اتفاق
افتاد. زمانی که من شاهد آن بودم که جنگ شروع شده بود و همه داشتند در
زمینه موسیقی برداشت خودشان را می کردند. در آن زمان مسئولان موسیقی از
من خواستند که در مورد اتفاقاتی که در جنگ افتاده قطعه بسازم. من گفتم
اولاً نمی توانم کار سفارشی بسازم چرا که باید با حس خودم به وجود بیاید
و ضمن این که هر کسی جنگ را یک جور می بیند. نمی گویم که این قطعه را
برای جنگ ساختم ولی در شرایطی بود که در جنگ زندگی می کردیم. یادم هست یک
بار یک نفر از من پرسید که نینوا چه رنگی است؟ گفتم یک افق تیره ای است
که رنگ قرمزش غالب است؛ چرا که ساخت این قطعه در نگاهم به افق در یک غروب
اتفاق افتاد. البته اولین جلد نینوا با طرحی از رضا درخشانی به همین رنگ
چاپ شد.
وی در خصوص مدت زمان ساخت این قطعه گفت: نوشتنش چیزی حدود دو سال طول
کشید، اما ایده اش 5 -4 ماه. ولی ایده کلی تر آن به سال 56 برمی گردد. من
در آن سال یک طرح اولیه از دستگاه نوا داشتم که در حافظیه اجرا شد و
چیدمان و فانتزی این جریان به سال های 56-55 برمی گردد که کم کم این ایده
را برایم آورد. تمام هنرمندان یک اثر می سازند و دائم این را با روایت
های دیگر بیان می کنند. من هم دائم با شکل ها و شیوه های مختلف در
تکنوازی هایم و کارهای گروهی ام این ایده را داشتم.
علیزاده ادامه داد: نینوا هم نتیجه و فکرهای اولیه اش از 23-24 سالگی
شکل گرفت و من در 32 سالگی آن را نوشتم. |
